صاحل الامر

​همراه با قرآن 

آیه 115 سوره بقره

وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ

ترجمه (مکارم شیرازی)

مشرق و مغرب هر دو ملک خداست، پس به هر طرف روی کنید به سوی خدا روی آورده‌اید، که خدا (به همه جا) محیط و (به هر چیز) داناست.

معانی کلمات آیه

مشرق: شرق (بر وزن قمر) و شروق به معنى طلوع آفتاب و اصل آن به معنى روشن شدن است، مشرق اسم مكان و به معنى محل طلوع مى باشد.

مغرب: غرب به معنى دور شدن است، مغرب محل غروب و دور شدن مى باشد، غروب آفتاب عبارت است از دور شدن و پنهان شدن آن از نظرها.

ثم: اسم اشاره است به مكان بعيد (آنجا).

وجه: وجه به معنى چهره و ذات شىء است ولى در انسان بكار رود، مراد از وجه اللَّه در آيه ذات خداست. رجوع شود به قاموس قرآن.[۱]

نزول

محل نزول:

این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۲]

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: ابن عباس گويد: اين آيه رد بر يهوديان است هنگامى كه منكر تحويل قبله به طرف خانه كعبه شده بودند و خداوند فرمود قبله مربوط به جهت خاصى سواى جهت ديگر نيست. چنان كه مشبهه معتقدند و جبائى اين قول را اختيار كرده و اقوى نيز همين است، ابن زيد و قتادة گويند كه مسلمين در موقع نماز به هر طرف كه مايل مي‌شدند، مى ايستادند سپس به توسط آيه «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِالْحَرامِ» منسوخ گرديد و رسول خدا صلى الله عليه و آله در مرحله اول به طرف بيت المقدس نماز مي‌خواند، ديگران گويند: عبدالله بن عمر هنگام سفر به هر طرف كه راحله در حركت مي‌بود نماز مي‌خواند[۳] و معتقد بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين عمل مي‌نموده است و آيه را بر قول و فعل خود تأويل مي‌نمود.[۴]

بعضى گويند: درباره قومى نازل گرديد كه در تاريكى شب به نماز ايستاده بودند و جهت قبله بر آنان معلوم نبود وقتى كه صبح شد فهميدند كه نمازشان به طرف قبله نبوده است و خداوند اين آيه را نازل فرمود. چنان كه نخعى و عبدالله بن عامر از پدرش آن را روايت نموده اند[۵][۶][۷][۸].[۹]

تفسیر نور (محسن قرائتی)

«115» وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ‌

مشرق و مغرب از آن خداست، پس به هر سو روكنيد، آنجا روى خداست، همانا خداوند (به همه جا) محيط و (به هر چيز) داناست.

نکته ها

يهود بعد از تغيير قبله‌ى مسلمانان از بيت‌المقدّس به كعبه، با ايجاد سؤال، القاى شبهه مى‌كردند كه به چه دليلى قبله تغيير يافته است. هرچند در آيه قبل (106) به اجمال و سربسته، خداوند پاسخ اين‌گونه اعتراضات را بيان فرمود، ولى اين آيه نيز بر اين حقيقت تكيه مى‌كند كه مشرق و مغرب از آن خداست و به هرسو رو كنيد، خدا آنجاست. اگر كعبه نيز به عنوان قبله قرار داده شده است، براى تجلّى وحدت مسلمانان و تجديد خاطرات ايثارگرى و شرك ستيزى ابراهيم عليه السلام است و بدين سبب داراى قداست و احترام مى‌باشد.

چنانكه در رساله‌هاى احكام مراجع آمده است، در نمازهاى مستحبى، قبله شرط نيست و حتّى مى‌توان در حال راه رفتن يا سواره بجا آورد. برخى روايات نيز در ذيل اين آيه، به اين مطلب اشاره نموده‌اند. 

جهت قبله به شرق يا غرب باشد، موضوعى تربيتى و سياسى است، اصل و مقصود، ياد

«1». امام باقر عليه السلام مى‌فرمايد: «انزل الله هذه الاية فى التطوع خاصة» اين آيه در مورد نماز مستحبى نازل شده است. تفسير برهان؛ راهنما.

خدا و ارتباط با او مى‌باشد. قرآن در ستايش گروهى از بندگان مى‌فرمايد: «يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‌ جُنُوبِهِمْ» «1» آنان خدارا به حال ايستاده و نشسته و خوابيده ياد مى‌كنند.

و يا در پاسخ هياهويى كه براى تغيير قبله درست شد، مى‌فرمايد: «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ» «2» يعنى: اى مردم! نيكى اين نيست كه رو به سوى شرق يا غرب در حال عبادت بكنيد، بلكه نيكى در ايمان واقعى شما به خدا و انجام كارهاى خداپسندانه است.

هرچند در آيه قبل، از بزرگترين ظلم يعنى تخريب مساجد يا منع از مساجد، سخن به ميان آمد و يا اينكه در جاى ديگر مى‌فرمايد: اگر جهاد نبود صوامع و بيع و مساجد ويران مى‌شدند. «3» ولى آيه بشارت به اين است كه مبادا مأيوس شويد و يا احساس نااميدى و بى‌پناهى بكنيد، تمام جهان، محل عبادت و همه جاى هستى قبله‌گاه است.

پیام ها

1- هركارى كه به فرمان خداوند بوده و رنگ الهى داشته باشد، وجه‌اللَّه و عبادت است. «فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»

2- خداوند در همه جا حاضر و بر هر چيز ناظر است. «إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِيمٌ»

پانویس

 تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی

 طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‌1، ص 111.

 چنان كه مسلم و ترمذى و نسائى صاحبان سه صحاح از صحاح سته اهل سنت و جماعت نيز اين حديث را از عبدالله بن عمر روايت نموده اند.

 در تفسير على بن ابراهيم از امام كاظم عليه‌السلام روايت شده كه اين آيه درباره نماز نافله در هنگام مسافرت نازل گرديده كه به هر طرفى كه راحله و كاروان به راه افتاده باشد. به همان سمت نماز بخوانند ولى نمازهاى واجب اگر چه در سفر باشد طبق آيه شريفه «وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ» بايد به طرف قبله خوانده شود و نيز در تفسير عياشى بنا به روايت حريز از امام محمدباقر عليه‌السلام چنين ذكر گرديده كه اين آيه درباره تطوع بخصوص نازل گرديده چنان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در هنگام سفر به سوى خيبر به هر سو كه راحله و كاروان مي‌رفت نماز مي‌خواند و نيز موقعى كه از مكه مراجعت نموده بود در حالتى كه كعبه پشت سر او قرار گرفته بود به نماز مشغول گرديد و در تفسير مجمع البيان نيز موضوع مذكور در تفسير على بن ابراهيم بنا، به نقل از ائمه اطهار عليهم‌السلام روايت و نقل گرديده است.

 صاحب تفسير مجمع البيان اين موضوع را از جابر روايت نموده و نيز دارقطنى و ابن مردويه از مفسرين عامه هم آن را از جابر روايت كرده اند.

 صاحبان تفسير جامع البيان از عامه و تفسير روض الجنان از خاصه از قتاده روايت كنند كه نجاشى پادشاه حبشه وقتى وفات يافت جبرئيل خبر مرگ او را به پيامبر رسانيد و گفت طبق دستور پروردگار بايد بر او نماز بگذاريد مسلمين گفتند ما چگونه بر شخصى نماز بگذاريم كه خود به طرف بيت‌المقدس نماز مي‌خوانده است سپس اين آيه نازل گرديد.

 صاحب جامع البيان از مجاهد و صاحب روض الجنان از حسن بصرى و ضحاك و مجاهد روايت كنند كه وقتى كه آيه «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» نازل گرديد، مسلمين گفتند: به كدام سمت خدا را بخوانيم سپس اين آيه نازل گرديد.

 در تفسير طبرى و تفسير ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت شده وقتى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه هجرت فرمود تا چند ماه به طرف بيت المقدس نماز مي‌خواند اين كار باعث خوشحالى يهوديان گرديد ولى رسول خدا تمايل داشت به طرف قبله ابراهيم نماز بخواند. لذا اغلب از خداوند درخواست مي‌كرد و توجه خود را به طرف آسمان مى انداخت تا اين كه آيه «فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ» نازل گرديد بعد از اين واقعه يهوديان به شك و ترديد افتادند و گفتند: چه چيز باعث تغيير قبله از بيت‌المقدس به طرف خانه كعبه شده است سپس اين آيه نازل گرديد.

 محمدباقر محقق،‌ نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص 31.

منابع

تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم

اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌

تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول

تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم

برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش

تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌

محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.

موسسه اهل‌البیت (ع)